У свеце да ўлады ўсё часцей прыходзяць палітыкі-папулісты (да іх адносіцца і Лукашэнка). Чаму так адбываецца і чым гэта небяспечна?

9 снежня 2023 у 1702105200
«Зеркало»

Лістападаўская перамога на прэзідэнцкіх выбарах у Аргенціне палітыка-папуліста Хаўера Мілея стала чарговым пацверджаннем росту ўплыву папулізму. Тым больш што крыху раней, у канцы верасня, папулісты перамаглі на выбарах яшчэ ў адной дэмакратычнай краіне - Славакіі. А дацкі Saxo Bank у сваім традыцыйным наборы шакавальных прагнозаў на 2024 год прадказаў перамогу на прэзідэнцкіх выбарах у ЗША яшчэ аднаго чалавека з гэтай кагорты, Роберта Кенэдзі-малодшага. «Блізкія да народа» палітыкі, якія прапануюць простыя рашэнні для складаных праблем, карыстаюцца папулярнасцю і ў іншых краінах свету. У сувязі з гэтым мы вырашылі расказаць, што такое папулізм, чым ён зручны для палітыкаў і небяспечны для выбаршчыкаў і чаму дагэтуль знаходзіць сваіх прыхільнікаў у самых розных краінах свету. А заадно ўспамінаем, пры чым тут Беларусь.

Што такое папулізм?

Папулізмам з канца XIX стагоддзя называюць палітычную пазіцыю, носьбіты якой імкнуцца дамагчыся папулярнасці ў шырокіх народных масах, абяцаючы ім простае і лёгкае вырашэнне складаных і вострых сацыяльных праблем. Пры гэтым погляды палітыкаў-папулістаў могуць быць у любой частцы палітычнага спектру - у тым ліку як у вельмі правай, так і ў вельмі левай. Аб'ядноўваюць іх, як правіла, абяцанні забяспечыць непасрэдны ўдзел народа ў кіраванні дзяржавай («прамую дэмакратыю»), апора на папулярнага (часта харызматычнага) лідара, паказная крытыка бюракратыі і карупцыі.

За шырмай сацыяльна прывабных ідэй палітыкі-папулісты хаваюць свае сапраўдныя мэты - часцей за ўсё барацьбу за ўладу. Яны ахвотна выкарыстоўваюць папулярныя ў шырокіх народных масах, але невыканальныя або цяжкавыканальныя лозунгі. Свае перадвыбарчыя кампаніі часта будуюць на супрацьпастаўленні «мы супраць іх», дзе пад «мы» маюцца на ўвазе яны самі і народ, а пад «імі» - кіроўныя колы, традыцыйныя палітычныя эліты, а таксама меншасці і/або імігранты. Часам папулізм вызначаюць як светапогляд, у якім грамадства дзеліцца на дзве супраціўныя адна адной групы: «сапраўдных людзей» і «карумпаваную эліту».

Лічыцца, што палітыкі-папулісты, якія абяцаюць хуткае ўсталяванне сацыяльнай справядлівасці і стварэнне грамадства ўсеагульнага дабрабыту з роўнымі сацыяльнымі і грамадзянскімі правамі для ўсіх, робяцца асабліва папулярнымі ў эпоху сацыяльных крызісаў.

Да сярэдзіны 2010-х гадоў папулізм падаваўся многім напаўзабытым феноменам мінулага стагоддзя, уласцівым у XX стагоддзі галоўным чынам краінам, якія развіваюцца (у асноўным лацінаамерыканскім). «Гасцямі з мінулага» выглядалі асобныя адыёзныя палітыкі-папулісты накшталт Рауля Кастра, Уга Чавеса або Аляксандра Лукашэнкі, што нібыта дажывалі свае апошнія тэрміны.

Аднак з канца мінулага дзесяцігоддзя пачаўся своеасаблівы рэнесанс палітычнага папулізму. Цяпер менавіта такія палітыкі, якія прыходзяць да ўлады з дапамогай выбараў, а не дыктатары, якія захопліваюць яе з дапамогай пераваротаў, ператварыліся ў вачах многіх даследчыкаў у галоўную пагрозу сучаснай дэмакратыі.

Самі палітыкі-папулісты пры гэтым, як правіла, заяўляюць, што яны прыхільнікі і абаронцы дэмакратыі. Яны часта сцвярджаюць, што наяўная палітычная сістэма ігнаруе інтарэсы народа ці працуе наўпрост супраць яго. Аднак парадаксальным чынам гэтая дэмакратычная рыторыка ў многіх папулістаў супадае з іх рэальнай пагардай да многіх дэмакратычных норм і інстытутаў. Такіх, як свабода слова, свабода друку, прызнанне легітымнасці апазіцыі, прынцып падзелу ўладаў і абмежаванні, што накладаюцца гэтым прынцыпам на выканаўчую ўладу прэзідэнта або прэм'ер-міністра.

Чым небяспечны папулізм?

Адна з самых распаўсюджаных небяспек, з якой сутыкаюцца краіны, што паддаліся абаяльнасці палітыкаў-папулістаў, - гэта эканамічны папулізм. Такі падыход да эканомікі выпінае рост і пераразмеркаванне даходаў, пакідаючы ў цені рызыку інфляцыі і фінансавага дэфіцыту, знешнепалітычных ускладненняў і рэакцыю эканомікі на агрэсіўную нярынкавую палітыку.

Нядзіўна, што абсалютныя рэкардсмены па гіперінфляцыі за апошнія 30 гадоў - Зімбабвэ і Венесуэла - паставілі гэтыя сумныя рэкорды пад уладай эталонных папулістаў: Роберта Мугабэ і Нікаласа Мадура. У гады кіравання палітыка-папуліста Аляксандра Лукашэнкі з галапавальнай гіперінфляцыяй паспелі пазнаёміцца і беларусы.

Другая пагроза звязаная са схільнасцю палітыкаў-папулістаў да ўзурпацыі ўлады, пасля якой многія з іх перараджаюцца ў сапраўдных дыктатараў - што часта абарочваецца сапраўднымі нацыянальнымі катастрофамі. Самыя наглядныя гістарычныя прыклады палітыкаў-папулістаў, кар'ера якіх пайшла паводле гэтага сцэнара, добра вядомыя нават школьнікам.

Яшчэ ў 2017 годзе папа рымскі Францішак праз узмацненне папулізму ў Еўропе згадаў Адольфа Гітлера. Як справядліва адзначыў пантыфік, гэты харызматычны палітык як тыповы папуліст прыйшоў да ўлады ў перыяд вострага крызісу з дапамогай дэмакратычных выбараў. На думку папы, Гітлер паабяцаў немцам даць ім ідэнтычнасць, якую яны шукалі пасля паразы ў Першай сусветнай вайне.

Палітык нават стрымаў сваё слова, «вярнуўшы» немцам скажоную нацыянальную (ці, хутчэй, нацысцкую) ідэнтычнасць - з Халакостам і Другой сусветнай вайной у дадатак. Усё гэта ў выніку абярнулася для Германіі нацыянальнай катастрофай з мільёнамі загінулых, разбурэннем яе гарадоў і дзесяцігоддзямі існавання нямецкага народа падзеленым - ды яшчэ і па розныя бакі барыкад падчас халоднай вайны (у ФРГ і ГДР).

Іншы хрэстаматыйн прыклад палітыка-папуліста - лідар італьянскіх фашыстаў Беніта Мусаліні. Дучэ («правадыр» - такі тытул ён афіцыйна насіў пасля прыходу да ўлады) паабяцаў італьянцам хутка і эфектыўна аднавіць парадак і палітычную стабільнасць у краіне.

Складаную задачу дасягнення народнага адзінства ён вырашыў з дапамогай простых папулісцкіх рашэнняў у выглядзе правядзення маляўнічых вайсковых парадаў, выставаў дасягненняў прамысловасці, масавых праўладных сходаў і маршаў. Гэта ўвянчалася стварэннем Міністэрства народнай культуры, якое ўсталявала кантроль фашысцкай улады над сродкамі масавай інфармацыі. Пры гэтым Мусаліні як узорны папуліст прыклаў вялізныя намаганні, каб пераканаць італьянцаў у тым, што фашысцкая дзяржава працуе на карысць народа, дзейнічае ад імені народа і, нарэшце, змагаецца ў імя народа.

У лік задач, якія Мусаліні вырашаў папулісцкімі метадамі, уваходзіла і стымуляцыя нацыянальнага гонару італьянцаў. Замест таго каб ісці доўгім і складаным шляхам эканамічнага і сацыяльнага развіцця краіны, фашысцкі лідар пачаў вырашаць гэтую задачу па-простаму - з дапамогай заваявальных войнаў, якія мусілі ў выніку прывесці да адраджэння Рымскай імперыі. На шляху да гэтай мары свайго дыктатара Італія захапіла Эфіопію і Албанію. Але ў выніку гэта прывяло краіну да саюзу з нацысцкай Германіяй, паразы ў Другой сусветнай вайне, пераходу на бок антыгітлераўскай кааліцыі, захопу паўночнай паловы Італіі немцамі і ператварэння яе самой у поле бою.

Як можна заўважыць на гэтых двух прыкладах, ёсць у папулістаў і яшчэ адна частая праблема - некампетэнтнасць. Нават калі яны бяруцца за выкананне сваіх абяцанняў, далёка не заўсёды вынік адпавядае задуманаму, а часам нават атрымліваецца процілеглым.

Што гэта значыць для Беларусі?

Для беларусаў, вядома, найбліжэйшы - прыклад «свайго» палітыка-папуліста. Прычым у нашай краіне ён самы класічны. Аляксандр Лукашэнка ў 1994 годзе прыйшоў да ўлады шляхам дэмакратычных выбараў, абяцаючы хутка і проста вырашыць мноства складаных праблем, з якімі сутыкнулася ў першыя гады сваёй незалежнасці Беларусь. У прыватнасці, яго ўзорна папулісцкая перадвыбарная праграма пад назвай «Адвесці народ ад прорвы» ўтрымлівала наступныя класічныя палажэнні:

• спыненне росту цэн (як гэта часта бывае з абяцаннямі папулістаў, гэтая задача не была выкананая ні ў першы, ні ў наступныя тэрміны прэзідэнцтва Лукашэнкі);
• барацьба з карупцыяй (Беларусь за 20 гадоў) не наблізілася да вырашэння гэтай праблемы; з 2019 да 2022 года краіна ў сусветным рэйтынгу ўспрыняцця карупцыі арганізацыі Transparency International звалілася з 66-га на 91-е месца і цяпер - адна з самых карумпаваных краін Еўропы);
• аднаўленне на раўнапраўнай і ўзаемавыгаднай аснове знішчаных сувязяў з дзяржавамі, якія раней уваходзілі ў склад СССР, перш за ўсё з Расіяй і Украінай (на практыцы ў выніку 29 гадоў кіравання Лукашэнкі адносіны з РФ далёкія нават ад уяўнага раўнапраўя - фактычна краіна год за годам страчвае свой суверэнітэт на карысць Масквы; адносіны ж з Украінай наогул фактычна разбураныя суўдзелам у ваеннай агрэсіі супраць яе).

Сярод іншых папулісцкіх абяцанняў палітыка ў яго першай перадвыбарнай праграме варта таксама згадаць:

• ліквідацыю заганнай практыкі выпуску ў абарачэнне беставарных грошай;

• значнае скарачэнне выдаткаў дзяржавы на ўтрыманне дзяржаўнага апарату;

• гарантаванне сельскай гаспадарцы не пастаянных датацый, а парытэту цэн на сельгас- і прамысловую прадукцыю;

• падтрымку прадпрымальніцтву і вызваленне яго прадстаўнікоў ад дзяржаўнага рэкету;

• безумоўную рэалізацыю прынцыпу бясплатнага атрымання адукацыі.

Замест выканання сваіх перадвыбарных абяцанняў Лукашэнка адразу ж засяродзіўся на ўмацаванні і ўтрыманні ўласнага кантролю над краінай - і ўжо праз два гады пасля абрання яму ўдалося цалкам падпарадкаваць сабе ўсе іншыя галіны ўлады.

А кульмінацыяй гэтага працэсу сталі фактычная ўзурпацыя ўлады з дыктатарскімі паўнамоцтвамі пасля выбараў 2020 года, жорсткае здушэнне пратэстаў супраць фальсіфікацыі выбараў, масавыя рэпрэсіі і эміграцыя з краіны дзясяткаў ці нават сотняў тысяч беларусаў.

Ведаючы пра прыклады вышэй, можна дапусціць, што эпоха кіравання Лукашэнкі мае шанцы скончыцца для краіны прыкладна гэтак жа, як заканчваліся гісторыі яго папярэднікаў-папулістаў з сярэдзіны мінулага стагоддзя: нацыянальнай катастрофай і праблемамі на наступныя дзесяцігоддзі.

Што абяцаюць сваім выбаршчыкам сучасныя папулісты ў іншых краінах - і як выконваюць свае абяцанні

Цяперашні лідар Венесуэлы Нікалас Мадура прыйшоў да ўлады на выбарах 2013 года, пазіцыянуючы сябе як пераемніка папулярнага сярод небагатых выбаршчыкаў прэзідэнта Уга Чавеса, які памёр ад раку. Кандыдат называў сябе «сынам Чавеса», а на рэкламных шчытах выяўлялі твар прэзідэнта-нябожчыка і лозунг «Ад усяго сэрца я хачу, каб прэзідэнтам стаў Мадура». Яшчэ адзін лозунг перадвыбарнай гонкі 2013 года гучаў так: «Галасуючы за Мадура - галасуеце за Чавеса!».

Здолеўшы забраць уладу, эксплуатуючы вобраз значна папулярнейшага палітыка, чым ён сам, Мадура ўжо падчас наступных выбараў 2018 года пачаў дыстанцыявацца ад Чавеса. А ў 2023 годзе для дасягнення ўласных папулісцкіх мэтаў цяперашні венесуэльскі прэзідэнт наўпрост парушыў знешнепалітычную лінію Чавеса, які імкнуўся падтрымліваць добрасуседскія адносіны з Гаянай, што можа паставіць краіну на мяжу вайны.

Акрамя намеру працягнуць палітыку Чавеса Мадура абяцаў выбаршчыкам:

• знізіць узровень злачыннасці (у 2023 годзе, як і ў 2013-м, Венесуэла па-ранейшаму займае першае месца ў свеце ў рэйтынгу ўзроўню злачыннасці праекта Numbeo);
• цалкам перамагчы да 2019 года беднасць (паводле ацэнак венесуэльскага Каталіцкага ўніверсітэта імені Андрэаса Белья, у лістападзе 2022 года за рысай беднасці жыў 81,5% венесуэльцаў);
• ну і, вядома, перамагчы карупцыю (тут вынікі кіравання папуліста Мадура асабліва красамоўныя - калі ў 2013 годзе, калі памёр Чавес, Венесуэла займала 16-е месца з канца ў сусветным рэйтынгу ўспрыняцця карупцыі, то да сярэдзіны другога тэрміну Мадура ў 2022 годзе яна стала пятай з ліку самых карумпаваных краін свету).

У ЗША папулісцкай рыторыкай у перыяд перадвыбарнай кампаніі 2016 года актыўна карыстаўся Дональд Трамп. У прыватнасці, ён абяцаў:

• цалкам пагасіць дзярждоўг ЗША за восем гадоў - ці хаця б скараціць яго (насарэч у перыяд яго знаходжання ва ўладзе з 2016-га да верасня 2020 года федэральны доўг ЗША вырас з 19 да 26,9 трыльёна даляраў);
• пабудаваць сцяну на мяжы ЗША і Мексікі для абароны ад нелегальных мігрантаў - агульная даўжыня ўчастка сцяны, якую абяцаў пабудаваць Трамп, змянялася па меры перадвыбарнай кампаніі з прыкладна 1600 да 800 кіламетраў; пры гэтым, як запэўніваў Трамп, амерыканцы не мусілі б плаціць за будаўніцтва гэтай сцяны - гэтыя выдаткі ён збіраўся перакласці на Мексіку (насамрэч у перыяд прэзідэнцтва Трампа пабудавалі ўсяго 76 кіламетраў сцяны на тых участках, дзе яе раней не было, яшчэ 653 кіламетры загародаў замянілі ўжо наяўныя струхлелыя сцены; вядома, заплаціла за гэтае будаўніцтва не Мексіка, а федэральны бюджэт ЗША).

Прэм'ер-міністр Венгрыі Віктар Орбан выкарыстоўвае для матывацыі свайго электарату ў перыяды перадвыбарных кампаній папулісцкі лозунг пра вяртанне краіне былой велічы. Нацыяналістычныя пераможныя рэляцыі Орбана, хай і не пацверджаныя рэальнымі эканамічнымі і сацыяльнымі дасягненнямі, прыходзяцца даспадобы многім венгерскім выбаршчыкам за межамі сталіцы. Як сцвярджаў у 2014 годзе дырэктар Цэнтра палітыкі рэформаў Будапешцкага ўніверсітэта Пал Тамаш, правінцыялы нават ганарацца тым, што ў Орбана кепская рэпутацыя за мяжой. Венгерскі прэм'ер-міністр для тлумачэння сваіх цёплых адносін з Расіяй і Уладзімірам Пуціным агучыў такі аргумент, як адносна нізкія цэны на энерганосьбіты. У прыватнасці, перад выбарамі 2014 года ўрад Орбана зніжаў цэны на электрычнасць, газ, ваду і камунальныя паслугі.

Цаной гэтага папулізму для Венгрыі становіцца павольны, але ўстойлівы рух у бок ад дэмакратыі. Як адзначалі ў траўні 2023 года эксперты арганізацыі па падтрымцы грамадзянскіх свабод Freedom House, у рэжыму Орбана расце нецярпімасць да іншадумства, а выбары ў краіне праходзяць з парушэннямі, злоўжываннем адміністрацыйнымі рэсурсамі і скажэннямі ў СМІ. Праз праблемы з верхавенствам права і абаронай правоў чалавека ў Венгрыі ЕС заблакаваў вылучэнне гэтай краіне 22 мільярдаў еўра з Фонду аб'яднання.

Чаму папулізм зноў папулярны?

Чаму ж, нягледзячы на відавочныя недахопы палітыкаў-папулістаў, ім зноў і зноў удаецца прыходзіць да ўлады па ўсім свеце?

Адна з прычын у тым, што палітычныя дзеячы такога тыпу вельмі чуйна сочаць за трэндамі і лёгка падладжваюцца пад кан'юнктуру. Сапраўды, калі вы нават не збіраецеся выконваць свае перадвыбарчыя абяцанні, вам вельмі лёгка пачаць абяцаць нешта новае, нават калі яно кардынальна адрозніваецца ад таго, што вы абяцалі раней. Бо папулісты звычайна не звязаныя нейкай выразнай ідэалогіяй - правай ці левай, - а таму могуць мяняцца ў залежнасці ад таго, што папулярнае ў грамадстве на гэты момант. Напрыклад, амаль неад'емная частка сучаснага папулізму - гэта антыглабалізм, шырока распаўсюджаная сістэма поглядаў са шматлікімі актыўнымі прыхільнікамі.

Акрамя таго, папулізм вельмі ўмела падладжваецца пад настроі шырокіх масаў людзей, якія адчуваюць сябе менш паспяховымі на фоне багатай меншасці. Палітыкі-папулісты шчодра абяцаюць выправіць гэтую несправядлівасць, хоць пасля прыходу да ўлады, вядома, могуць рабіць нешта абсалютна супрацьлеглае. Як згаданы Дональд Трамп, які менш чым праз год пасля прыходу да ўлады падпісаў закон пра падатковую рэформу, які прынёс карысць у першую чаргу пяці працэнтам самых багатых амерыканцаў, а таксама бізнесу і карпарацыям.

Але не ўсе прычыны папулярнасці палітыкаў-папулістаў зводзяцца да залішняй даверлівасці іх электарату. Перадвыбарная кампанія цяперашняга прэзідэнта Украіны Уладзіміра Зяленскага таксама была багатая на папулісцкія абяцанні і лозунгі накшталт перамогі над карупцыяй і беднасцю. Нават назва партыі палітыка «Слуга народа» - яркі прыклад папулярнага папулісцкага лозунгу пра служэнне ўладаў народу.

Адным з галоўных папулісцкіх абяцанняў шоумена быў просты і зразумелы рэцэпт спынення вайны на ўсходзе Украіны. У перыяд перадвыбарнай кампаніі Уладзімір Зяленскі сцвярджаў, што для гэтага «перш за ўсё трэба спыніць агонь. Проста перастаць страляць». На жаль, рашэнне спыніць эскалацыю канфлікту з украінскага боку не спрацавала і да заканчэння вайны не прывяло. Больш за тое, Крэмль не толькі не пайшоў на крок у адказ, але і пачаў поўнамаштабнае ваеннае ўварванне ва Украіну.

Тым не менш менавіта прыклад украінскага прэзідэнта дэманструе яшчэ адну прычыну невыкараняльнай папулярнасці палітыкаў-папулістаў - у некаторых выпадках ім удаецца арганізаваць эфектыўную сістэму кіравання дзяржавай і дамагчыся поспехаў.

Пасля прыходу Зяленскага да ўлады ўкраінская эканоміка досыць дынамічна развівалася. У студзені 2020 года Украіна ўпершыню абагнала Беларусь і Расію па ўзроўні мінімальнай зарплаты, а ў 2021-м сярэдні заробак у краіне ўпершыню ў гісторыі пераваліў за 500 даляраў. Акрамя таго, пасля пачатку поўнамаштабнага расійскага ўварвання ва Украіну Уладзімір Зяленскі выдатна праявіў сябе ў ролі прэзідэнта ваеннага часу і перакананага абаронцы незалежнасці краіны - ролі, якой ад нядаўняга коміка мала хто чакаў.

Вядомыя і іншыя паспяховыя палітыкі, якія прыйшлі ва ўладу з папулісцкімі лозунгамі, але здолелі правесці адказны і збалансаваны эканамічны курс. Напрыклад, прэзідэнт Бразіліі Лула да Сілва.

Стаўка грамадства на палітыка-папуліста неабавязкова тлумачыцца нізкай палітычнай пісьменнасцю выбаршчыкаў. Спакуса папулізмам у нейкай ступені падобная да гульні ў латарэю. Набываючы білет, людзі ведаюць, што амаль напэўна страцяць свае грошы, - але ўсё роўна многія рэгулярна гуляюць. У краінах, якія перажываюць вострыя палітычныя і сацыяльныя крызісы, людзі сапраўды стамляюцца ад нудных і безвыніковых на першы погляд дзеянняў традыцыйных палітычных элітаў. І тады некаторыя з іх могуць вырашыць пайсці ва-банк - і прагаласаваць за чалавека, які абяцае хуткае і няўхільнае вырашэнне ўсіх праблем.

Чытайце таксама